Στα νομικά πρόσωπα είναι δυνατό να αλλάξει η διοίκηση ή ο διαχειριστής τους, με δικαστική απόφαση, εφόσον συντρέχουν συγκεκριμένες προϋποθέσεις, μέσω της διαδικασίας του “Δικαστικού Διορισμού Προσωρινής Διοίκησης Νομικού Προσώπου”.
Κατά τη διάταξη του α. 69 ΑΚ, “Αν λείπουν τα πρόσωπα που απαιτούνται για τη διοίκηση του νομικού προσώπου ή αν τα συμφέροντά τους συγκρούονται προς εκείνα του νομικού προσώπου, ο ειρηνοδίκης διορίζει προσωρινή διοίκηση ύστερα από αίτηση όποιου έχει έννομο συμφέρον”. Ακόμη, κατά τη διάταξη του α. 786 παρ. 1 ΚΠολΔ, “ Όταν ζητείται κατά το νόμο να διοριστούν προσωρινή διοίκηση νομικού προσώπου ή εκκαθαριστές νομικού προσώπου ή εταιρίας που δεν έχει αποκτήσει νομική προσωπικότητα, αρμόδιο είναι το μονομελές πρωτοδικείο της περιφέρειας όπου έχει την έδρα του το νομικό πρόσωπο ή η εταιρία”.
Από τον συνδυασμό των διατάξεων των άρθρων 69 ΑΚ και 786 παρ. 1 ΚΠολΔ, προκύπτει ότι ο διορισμός, από το κατά τόπον αρμόδιο Μονομελές Πρωτοδικείο, προσωρινής διοίκησης νομικού προσώπου, χωρεί ύστερα από αίτηση όποιου έχει έννομο συμφέρον σε δύο εξαιρετικές περιπτώσεις: α) όταν λείπουν τα πρόσωπα που απαιτούνται για τη διοίκηση του νομικού προσώπου ή της ένωσης, ή, β) όταν τα συμφέροντα ενός ή περισσότερων συγκεκριμένων μελών της διοίκησης συγκρούονται με αυτά του νομικού προσώπου ή της εταιρείας χωρίς νομική προσωπικότητα (βλ. Λεοντή, Εκούσια Δικαιοδοσία, σελ. 148).
Ακόμη, από τη διατύπωση των διατάξεων αυτών, προκύπτει ότι την Αίτηση για τον Δικαστικό Διορισμό Προσωρινής Διοίκησης Νομικού Προσώπου μπορεί να την υποβάλει όποιος αποδείξει ότι έχει σχετικό έννομο συμφέρον. Δεν περιορίζονται, δηλαδή, ούτε αναφέρονται ρητά και περιοριστικά στο νόμο, τα πρόσωπα τα οποία νομιμοποιούνται να εκκινήσουν τη διαδικασία αυτή, παρά μόνον απαιτείται η απόδειξη του εννόμου συμφέροντος αυτού που αιτείται την αλλαγή.
Για την δεύτερη περίπτωση που επιτρέπεται ο δικαστικός διορισμός προσωρινής διοίκησης νομικού προσώπου, ήτοι την περίπτωση που συγκρούονται τα συμφέροντα του νομικού προσώπου με το πρόσωπο που το διοικεί, νομολογιακά έχει κριθεί ότι στην αίτηση δικαστικού διορισμού προσωρινής διοίκησης πρέπει να αναφέρονται τα γεγονότα που κατά περίπτωση εξειδικεύουν τη νομική έννοια της σύγκρουσης συμφερόντων του μέλους της διοίκησης με εκείνων του νομικού προσώπου, όπως πχ. γεγονότα που κατά τα διδάγματα της κοινής πείρας και της λογικής οδηγούν στο συμπέρασμα ότι δεν συμπορεύονται τα συμφέροντα του μέλους της διοίκησης με τα συμφέροντα του διοικούμενου νομικού προσώπου (ΟλΑπ 297/1972 ΝοΒ 20, 1972, 1043, ΑΠ 1313/1997 ΔΕΕ 3, 1997, 1173, ΜΠρΣυρ 490/1997 ΕΕμπΔ 50, 1999, 514, ΑΠ 189/2018 ΝΟΜΟΣ).
Ακόμη, σύγκρουση συμφερόντων συντρέχει (και) σε κάθε περίπτωση που τα πρόσωπα της διοίκησης έχουν δικό τους ατομικό συμφέρον αντίθετο με αυτό του νομικού προσώπου (ΟλΑΠ 297/1972 ΝοΒ 20, 1972, 1043, ΑΠ 704/2002 Αρμ 57, 2003, 1321, ΕφΘεσ 3570/1990, ΕλλΔνη 32, 1991, 1310).
Το αν συντρέχει περίπτωση σύγκρουσης συμφερόντων πρέπει να ερμηνεύεται κατά τρόπο ευρύ και να αποτελεί θέμα συγκεκριμένης περίπτωσης, οπότε και αναζητείται η κάλυψη ανάγκης που δεν επιδέχεται αναβολής (ΟλΑΠ 297/1972 ΝοΒ 20, 1972, 1043).
Το πότε υπάρχει σύγκρουση συμφερόντων, εκτός από τις οριζόμενες από το νόμο περιπτώσεις, οι οποίες δεν είναι και οι μόνες, θα κρίνει σε κάθε συγκεκριμένη περίπτωση το δικαστήριο (ΟλΑΠ 297/1972 ΝοΒ 20, 1043, ΑΠ 538/1998) ΕφΘεσ 35/1990 ΕΕμπΔ 1990/76, ΕφΘεσ 3570/1990 ΕΕμπΔ 1992/76).
Υπάρχει σύγκρουση συμφερόντων (και) όταν το μέλος της διοίκησης ενισχύει συμφέρον τρίτου, παραβιάζοντας την οργανωτική υποχρέωσή του για την επίτευξη και προώθηση του εταιρικού σκοπού (ΟλΑΠ 297/1972 ΝοΒ 20, 1972, 1043, ΑΠ 765/2005, ΕλλΔνη 2005, 1113, ΕφΔωδ 116/2010 ΔωδΝομ 2012, 406 (κακή διαχείριση, άρνηση λογοδοσίας κ.α.), ΕφΘεσ 919/2004 Αρμ 2004, 1430, ΜΠρΑθ 1927/2011 ΔΕΕ 2011, 570).
Όσον αφορά την έτερη περίπτωση που επιτρέπεται ο δικαστικός διορισμός προσωρινής διοίκησης σε νομικό πρόσωπο, ήτοι την έλλειψη προσώπων διοίκησης, αυτή μπορεί να είναι είτε πραγματική, δηλαδή ο αριθμός των μελών που έχουν απομείνει στη διοίκηση (μαζί με τα αναπληρωματικά) να μην μπορεί να καλύψει το συνολικό αριθμό των μελών της διοίκησης που ορίζει το καταστατικό του νομικού προσώπου, είτε πλασματική.
Η πραγματική έλλειψη προσώπων διοίκησης μπορεί να οφείλεται είτε σε θάνατο κάποιου μέλους της διοίκησης του νομικού προσώπου, είτε σε βαριά ασθένειά του, είτε σε μακροχρόνια απουσία από τη θέση του αυτή.
Από την άλλη, η πλασματική έλλειψη προσώπων διοίκησης είναι μια πιο σύνθετη κατάσταση, η οποία έχει ερμηνευτεί εκτενώς από τα Ελληνικά Δικαστήρια. Νομολογιακά έχει κριθεί ότι η έλλειψη προσώπων διοίκησης είναι πλασματική όταν οφείλεται σε δυστροπία, κακοβουλία ή διαφωνίες των μελών του διοικητικού συμβουλίου, άρνηση ή αδιαφορία τους για την άσκηση των αναγκαίων πράξεων διοίκησης (ΑΠ 395/2002, ΕΑ 2326/2004 ΤΝΠ ΝΟΜΟΣ). Έλλειψη προσώπου στη διοίκηση υπάρχει και στις περιπτώσεις άρνησης ή απραξίας για την άσκηση των αναγκαίων πράξεων διοίκησης, δυστροπίας ή κακοβουλίας, η οποία εκδηλώνεται με τη μορφή διαρκούς διαφωνίας και της εξακολουθητικής άρνησης (ΑΠ 538/98, ΑΠ 854/98) (βλ. Βαθρακοκοίλη, ΕΡΝΟΜΑΚ, Τόμος 1, 2001, άρθρο 69 ΑΚ).
Λόγω της φύσεως της διάταξης του α. 69ΑΚ, ως διάταξη αναγκαστικού δικαίου, ακόμη και αν υπήρχε απαγόρευση στο καταστατικό για διορισμό προσωρινής διοίκησης δικαστικά, αυτή θα ήταν ανίσχυρη (η διάταξη του καταστατικού). Έτσι, δικαστικά μπορεί να οριστεί προσωρινός Διαχειριστής σε οποιοδήποτε νομικό πρόσωπο, είτε υπάρχει ρητή απαγόρευση στο καταστατικό του νομικού προσώπου προς τούτο, είτε όχι.
Ακόμη, τα μέλη της δικαστικώς διορισθείσας προσωρινής διοίκησης του νομικού προσώπου έχουν δικαίωμα αμοιβής, κατ’ ανάλογη εφαρμογή των διατάξεων του Αστικού Κώδικα ΑΚ 648 και 653, για τη μίσθωση εργασίας (ΕφΑθ 5475/1974 ΕΕμπΔ 26/1976).
Tέλος, πρέπει να σημειωθεί ότι ο δικαστικός διορισμός προσωρινής διοίκησης νομικού προσώπου μπορεί να γίνει και με Προσωρινή Διαταγή του Δικαστηρίου, σε εξαιρετικά επείγουσες περιπτώσεις, αφού, κατά τη διάταξη του α. 781 παρ. 1 ΚΠολΔ, “το δικαστήριο που δικάζει την αίτηση μπορεί σε οποιοδήποτε στάδιο της διαδικασίας, ύστερα από σχετικό αίτημα ή και αυτεπαγγέλτως, να εκδώσει προσωρινή διαταγή που καταχωρίζεται στα πρακτικά, με την οποία διατάζει τα αναγκαία ασφαλιστικά μέτρα έως την έκδοση της απόφασής του, για να εξασφαλιστεί ή να διατηρηθεί δικαίωμα ή να ρυθμιστεί κατάσταση”.
